(Yazının əvvəlini buradan oxuya bilərsiniz)
1909-cu ilin aprel ayına qədər çoxsaylı itkilərə baxmayaraq, Rus-Şah silahlı qüvvələri Təbrizdən çıxarılır. Bu döyüşlərdə Səttərxan və Bağır xan nümayiş etdirdikləri qeyri-adi qəhrəmanlıqları müqabilində Azərbaycanın əyalət əncüməni tərəfindən müvafiq olaraq, "Sərdari-milli" (Milli başçı) və "Salari-milli" (Milli sərkərdə) fəxri adlarına layiq görülürlər.
Burada qeyd etmək yerinə düşər ki,məşhur bakılı mesenat Hacı Zeynalabidin Tağıyev də Səttarxan və birləşməsinə istisna formada maddi yardım göstərirdi.
Qacar dövlətində vətəndaş müharibəsi
Nəzərə alsaq ki, Qacarlar türk tayfası idilər və onların idarə etdiyi indiki İran ərazisi türklərin nəzarətindəki bölgə idi, mərkəzi Təbriz olan mübarizəni türk-qacar dövlətindəki daxili mübarizə və Vətəndaş müharibəsi adlandırsaq, yanılmarıq. Baxmayaraq ki, Qacar nəslinin idarə etdiyi bu dövlət birbaşa Rusiya və İngiltərədən asılı idi, formal olaraq türk-Azərbaycan xanədanının nəzarəti altında sayılırdı.
Antantadaxili sövdələşmədən sonra İngiltərə və Rusiya türk-müsəlman coğrafiyasını bölməyi qeyri-rəsmi olaraq razılaşdırmış və bunun nəticəsində həm Osmanlının, həm də Qacar xənadanının torpaqlarını öz aralarında nəzəri olaraq paylaşmışdılar. Plana əsasən, Qacar torpaqları nüfuz dairələrinə bölünəcək və orada əsrlər boyu türk xaqlarının hakim olmasına baxmayaraq, ərazi müxtəlif xalqlar arasında nüfuz dairələrinə parçalanacaq, mərkəzi hakimiyyətə isə əsasən fars-tacik mənşəli xalqlar gətirilicəkdi. Bunun üçün ərazidə hegemon olan Türk-Qacar hakimiyyəti yıxılmalı və ona qarşı çıxan Təbriz mərkəzli hərəkatın böyüməsi üçün lazım olan bütün addımlar atılmalı idi.
“Azadlıq, Ədalət, Milli Hökumət”
Bu vətəndaş müharibəsi zəminində Şah qüvələri Təbriz mərkəzli Azərbaycana nə qədər hücum etsələr də, məğlub olub geri qayıdırlar. Təbrizi paytaxt elan edən Səttarxan milli hökuməti bəyan edib, xalqının min ildir bu torpaqlardakı iqtidarını və ana dilinin tədrisini bərpa etdiyini bildirir.
Növbəti aylarda Tehran hökuməti Səttarxana qarşı dəfələrlə hücum təşkil etsə də, nəticə əldə edə bilmir və yardım üçün çar 2-ci Nikolaya müraciət edir. Rusiya İrandakı inqilabi hərəkatı rus mütləqiyyətinə qarşı təhdid gördüyü üçün Müzəffərrədin şahı dəstəkləyir və Təbrizdəki hərəkatı yatırtmaq üçün şaha kazaklardan ibarət 60 minlik ordu göndərir. Nəticədə, Rusiya imperiyasının Cənubi Azərbaycana hərbi müdaxiləsi başlayır və 1909-cu il aprelin 25-də rus qoşunu Təbrizə daxil olur.
Böyük görüş
1909-cu ildə Təbrizə səfər edən Məhəmməd Əmin Rəsulzadə orada Səttarxanla görüşür və Cənubi Azərbaycanda “Yeni İran” adlı qəzetin nəşrinə başlayır. Həmin vaxt Səttarxanın 42, Rəsulzadənin isə 25 yaşı var idi. Rəsulzadə Səttarxanla yanaşı, onun köməkçiləri Bağırxan, Əli Müsyo, Heydər Əmioğlu, Mehdi Kuzekarani, Hüseyn Bağban, Baxşəli xan Yekanlı, Hacı Əli Davaçı, Mirzə Kərim Bəzzaz, Üsgülü Məşədi Məhəmməd Əmioğlu, Səid Səlmasi və bir çoxları ilə də görüşüb, onlardan müsahibə alaraq, “Tərəqqi” qəzetinə nəşrə göndərir.
Rəsulzadə yazırdı:
“Bütün İranda şöhrət qazanmış olan bu qəhrəmani-millinin ziyarətinə nail oldum. Sərdarın zahirini təsvir еtmək mənə əbəsdir. Zira bu surəti-bеnami tanımayan bir nəfər tapılmaz. Sərdarın hərəkəti xеyli cəlddir, danışığı çox ciddidir. Bu adam məşrutə tərəfdarı olmaqda çox həvəslidir! Bütün hərəkətini, vücudunu millətə sərf еtmişdir”.
Bu ərəfədə Səttarxanın şöhrəti artıq Qacar dövlətinin hüdudlarını çoxdan aşmışdı. Rusiyanın “Novaya Vremya” jurnalı Səttarxanı “Xalq qəhrəmanı”, İtaliya mətbuatı isə “İranın Hannibalı” adlandırırdı.
Uzun, incə yol
Təbrizdə müstəqil Azərbaycan və Rus-ingilis dəstəkli Tehran hökuməti arasında savaşın davam etdiyi bir məqamda İngiltərənin xarici işlər naziri Edvard Karinin təklifilə Təbriz hökumətinin rəhbərləri Tehrana danışıqlara çağırılırlar. Ölkəsinin toxunulmazlığı və can güvənliyi baxımdan təminat alan Səttarxan ən yaxın dostu Bağır xanla birgə 1910-cu il mart ayının 6-da Tehrana yola düşür. 1910-cu il aprel ayının 3-də Səttarxan Tehrana çatır.
Səttarxan və şah arasında danışqlar aparlır, lakin görünən budur ki, xan öz Azərbaycanının milli maraqlarını güzəştə getmir və...
Xəyanət
…1910-cu ilin 7 avqust gecəsində şah qoşunları Atabəy parkına hücum edirlər, ağır atışma başlayır. Səttarxan ayağından yaralanaraq, həbs edilir, qoşunlarına Tehrandan çıxmağa imkan verilmir. Aldığı yaraya görə uzun müddət yataq xəstəsi olan Səttarxan 1914-cü il noyabrın 16-da Tehranda dünyasını dəyişir.
Səttarxan hərəkatının özəlliyi ondan ibarət idi ki, bu hərəkatda fəhlə, kəndli, əkinçi, sənətkar, burjua və xalqın bütün təbəqələrindən olan nümayəndələri iştirak edirdi.
Asanlıqla demək olar ki, Səttarxan hərəkatı özündən sonra dərin bir iz açdı və bu müqəddəs estafeti Məhəmməd Xiyabaniyə uzatdı.
Azadıstan
Dediyimiz kimi, Səttarxanın başçılığı altında olan hərəkat Cənubi Azərbaycanda yeni demokratik meyllərə təkan verdi. 1920-ci ilin 7 aprelində Təbrizdə üsyan başladı. Təbrizin məşhur Xamnə kəndindən olan Şeyx Məhəmməd Xiyabaninin başçılığı altında olan üsyan 1920-ci il iyunun 24-də Milli hökumətin – Azadıstan dövlətinin elan edilməsi ilə nəticələndi.
Yaxşı təhsil almış, rus, fars, ərəb dillərini bilən, həm şeyx, həm də dünyəvi bir sima olan Xiyabaninin siyasi-inqilabi fəaliyyəti əslində Məşrutə hərəkatı vaxtından, inqilabi fəaliyyəti 1905-1911-ci illər Səttarxan hərəkatı zamanı başlamışdı. 1908-1909-cu illər Təbriz üsyanı zamanı Xiyabani bir tərəfdən əlinə silah alır, o biri tərəfdən Azərbaycan vilayətindəki çıxışları ilə yadda qalır, çoxsaylı tədbirlərin təşəbbüskarı olur. Qafqazdan, əsasən də Şimali Azərbaycandan gələn fədailərin yerləşdirilməsi və maarifləndirilməsi işləri məhz Xiyabaniyə tapşırılmışdı.
1917-ci ildə Azərbaycan Demokrat Partiyasını quran Xiyabani həm də “Təcəddüd” qəzetini təsis edir. Yenilənmə mənasını daşıyan “Təcəddüd” həm türk, həm də fars dillərində nəşr edilir, qəzetdə Xiyabaninin fikirləri, niqtləri ilə yanaşı, Cənubi Azərbaycan xalqı arasında milli şüurun təbliğinə geniş ayrılır:
“Ey qeyrətli və qorxubilməz Azərbaycan! Bütün təqdir və təriflər verdiyin şəhidlərin qanı bahasınadır. Eşitdiyin bu səs onların səsidir! Dinlə və ayıl! Ey demokratik Azərbaycan, başını qaldır! Hələ də azərbaycanlıların qanı axıdılmaqdadır. Bu gün Tehranın gözü Azərbaycanın parçalanmış vücuduna tikilmişdir. Ey ölməz Azərbaycan, bu ümidləri doğrult, başını yuxarı tut, yaşa, əbədi yaşa!”
“Ya müstəqil olacaqsan, ya da!..”
Proseslərin aktiv fazaya keçməsi 1919-cu ildə İngiltərə ilə İranın fars mənşəli Baş vəziri Vüsuqüddövlə arasında 1907-ci il müqaviləsini əvəz edən bir müqavilənin bağlanması ilə başlayır. Bu müqaviləyə əsasən, İran dövlət başçıları məşrutə qanunlarını rədd edir. Azərbaycan Demokratik Partiyası isə qəti mövqe tutaraq, Tehran hakimiyyətinə qarşı mübarizəni genişləndirir.
Vüsuquddövlə isveçrəli Bierlinq Flenqi Azərbaycan polisinə rəis təyin edir və qiyamçılara qarşı sərt tədbir görməyi tapşırır. Flerinqin Təbrizə gəlməsindən sonra polis ADP üzvlərinə qarşı amansız təqibə başlayır. Nəticədə iğtişaşlar böyüyür. İğtişaşlara tələbələr də qoşulur və Xiyabaninin başçılığı ilə davam edən hərəkat həbsxanalardan məhkumların azad edilməsilə daha da qarşısıalınmaz olur.
Xiyabani Azərbaycanda Tehrandan asılı olmayan dövlət qurmaq istəyirdi. Beləliklə o, xalqın dəstəyi ilə 1920-ci ilin baharında Təbrizə nəzarəti ələ keçirib, “mustəqil olmayan xalqın əzmi və hörməti olmaz” deyərək, Cənubi Azərbaycan-Azadıstan-Demokratik Respublikasını qurduğunu elan edir.
(Ardını buradan oxuyun)
Tural Bakuvi
